marjinal fayda ne demek?

Bir mal veya bir hizmetin marjinal faydası, ekonomi biliminde neoklasik değer kuramının ana kavramıdır. Bu kavram, eğer diğer her mal ve hizmet tüketiminin ve ilgili verilerin sabit kaldığı varsayılırsa, incelenmekte olan bir mal veya hizmetin tüketiminde bir marjinal çok küçük bir artışının (veya eksilisinin), yani matematik notasyonla xi malının ($\ \Delta x_i$) değişmesinin, toplam fayda seviyesine yaptığı etki, yani matematik notasyonla $\ \Delta U$, arasındaki bağlantıya verilen isimdir.

Tanımlama

Formel olmayan bir açıklama ile marjinal fayda bir mal veya hizmet için son küçük bir birim tüketim artışının sağladığı pozitif faydadır.

Daha formel matematik kullanarak şöyle tanımlanabilir: Bir karar veren kişinin fayda fonksiyonu n-sayıda mal ve hizmet miktarlarının, yani i=1,2,...,n xi miktar değişkenlerinin sağladığı faydaları gösteren bir fonksiyon olarak ifade edilebilir:

$$\ U(x_1,x_2,\ldots,x_n)$$ Herhangi bir xi malının marjinal faydası, bu fayda fonksiyonunun xi değişkenine göre kısmi türevi ile ifade edilir; yani

$$\ MU_i = \frac{\partial U(x_1,x_2,\ldots,x_n)}{\partial x_i}$$

Marjinal fayda kavramının birinci prensibine göre, genel olarak bir ekonomik mal veya hizmetin marjinal faydası pozitiftir; yani

her i=1,..., n xi için

$\ MU_i = \frac{\partial U(x_1,x_2,\ldots,x_n)}{\partial x_i} >0$

Bu ifadeye göre eğer herhangi bir mal veya hizmetinin tüketim miktarı artarsa tüketicinin faydası da artacaktır ve aksi ifade de doğru olup bir malın tüketim miktarı azalırsa tüketicinin faydası da azalacaktır. Bu neoklasik ekonomi kuramının baş varsayımlarından biridir. Bu varsayım kullanılarak hangi objenin "ekonomik mal" olduğu tanımlanır: Eğer bir objenin marjinal faydası pozitif ise o bir ekonomik maldır. İngilizce "mal" "goods" sözcüğü ile ifade edilir ve (good=iyi) anlamı da verdiği için marjinal faydanın pozitif olması "iyilik" ile anlamlaştırılır. Buna karşılık bazı objeler için marjinal fayda negatiftir. Eğer bir objenin marjinal faydası negatif ise bu obje "ekonomik mal" değildir. Örneğin "atık sular" veya "çöpler" gibi objelerin "ortaya çıkışı" tüketici faydasını azaltır. Bunlara da bazen "bads =kötüler" adı da verilmiştir.

Azalan marjinal fayda prensibi

Bir tüketici için bir malın marjinal faydasının pozitif olması yeterli ve uygun bir değer kuramı ortaya çıkartmak için yeterli değildir. Ekonomide neoklasik kurama göre marjinal fayda kavramının ikinci ve daha güçlü bir prensibe uyduğu kabul edilir. Bu prensibe azalan marjinal fayda kanunu adı verilir ve bu kuram neoklasik kuramın temelidir.

Bu kanuna göre bir tüketici bir malın tüketim miktarını artırırsa o mal miktarının marjinal faydası azalır. Yani tüketim miktarı arttıkça o mal tüketiminden marjinal fayda azalma gösterir.

Bunu geometrik olarak açıklamak için, ancak ("küçük artışlar" la değil) eşit artışlarla göstererek eğri grafiğini çizmek imkânı vardır. Yandaki grafikte tek bir malın miktarları q yatay ekseninde ve fayda U dikey eksen de gösterilir. q eşit miktarlarda $\ \Delta q$ arttığı yatay eksende görülen eşit kısımlarla gösterilir. Görülmektedir ki ilk artışta fayda artışı $\ \Delta U_1$; ikinci artışta $\ \Delta U_2$,; üçüncü artışta $\ \Delta U_3$ ve dördüncü artışta $\ \Delta U_4$ olarak ortaya çıkmakta ve her 1 artışında $\ \Delta U$ azalmaktadır. Ortaya çıkan eğriye marjinal fayda eğrisi adı verilir. Azalan marjinal fayda bu marjinal fayda eğrisinin artmakta ama eğrinin eğiminin değişip küçüldüğünü gösterir.

Azalan marjinal faydalar kanunu marjinal fayda eğrisinin eğiminin küçüldüğünü varsayar. Esasında bu eğri sadece teorinin anlamını göstermek için çizilmiştir ve bu grafikte q artışları "küçük" olmadıkları için matematiksel olarak bu grafik kavramı tam doğru olarak ifade edemez.

Bu prensibi daha pratik olarak da açıklamak imkânı bulunur. İncelediğimiz "mal" para olan TL ve birimi de "1TL" olsun. Bir tüketiciye her sefer bir 1 TL daha fazla verildiği kabul edilsin. Verilen ilk 1 TL'den tüketicinin aldığı tatmin, bu ek bir liranın faydasıdır. Bu tüketiciye 1 TL daha verelim ve bu ek 1 TL'nin tatmine (yani faydasına) ekini yani marjinal faydasını görelim. Bu deneyi tekrar tekrar yapalım yani her seferde 1 TL ek verip ortaya çıkan fayda eklenmesini ölçelim. "Azalan marjinal fayda prensibi"ne göre verdiğimiz 1 TL artıkça tüketicinin fayda eki azalacaktır. Deneyin sonlarına doğru verilen 1 TL'nin verdiği tatmin ve fayda deneyin başlarında verilen 1 TL verdiği ek tatmin ve faydanın altında olacaktır. Burada yaptığımız, aynı grafikte görüldüğü gibi, bir kavramı anlayabilmek için bir "düşünce deneyi"dir; kimse gerçekte bu deneyin yapılacağına inanmaz!

Ekonomide marjinal fayda kavramının tarihçesi

Marjinal fayda kavramı fiyat ortaya çıkma mekanizmasını subjektif olarak açıklamak için 18. yy ve 19. yy'da ortaya atılmıştır. Daha önceki "klasik ekonomi teorisi" ve bunların bir parçası olan "Marxist ekonomi teorisi" fiyat ve değer ortaya çıkmasını objektif olarak ölçülebilen istihdam ve emek kullanımı ile açıklamaktaydılar. Bir malın birim fiyatını onu üretmek için gereken direkt ve dolaylı emek kullanımı tayin ettiğini kabul etmekteydiler.

Marjinal fayda ve azalan marjinal fayda prensibi ilk defa 18. yy'ın ilk yarısında Daniel Bernoulli tarafından St. Petersburg Paradoksu'nu açıklamak için ortaya atılmıştır. Bu kavramları İngiliz faydacılık filozofları ve başta Jeremy Bentham (1789-1802) ve Nassau William Senior (1790-1864) kullanılmıştır. Ama bunlar formel olarak bu kavramları açıklamamışlardır. Fransız mühendis ve bilim adamı Jules Dupuit (1804-1866) ilk defa marjinal fayda ve azalan marjinal faydalar prensibini talep eğrisi'nin negatif eğimini açıklamak için kullanmıştır.

Dupuit'in açıklamaları daha formel bir şekilde ve daha ayrıntılı olarak Hermann Heinrich Gossen (1854) tarafından geliştirilmiş ve bu çalışmalar marjinaist teorinin başlangıcı olmuştur. Ama onun çalışmalarının önemi kendi zamanında pek anlaşılmamış ve gözden kaçırılmıştır.

Marjinal faydaya dayanan subjektif, marjinal değer kuramı daha sonra 19. yy sonlarının en önemli ekonomicileri olan William Stanley Jevons, Carl Menger ve Leon Walras'ın birbirinden bağımsız çalışmaları ile zirveye erişmiştir. Bu arada Alman ekonomici Friedrich von Wieser (1851-1926) "marjinal fayda" anlamını veren "Grenznutzen" terimini ilk ortaya çıkartan ve geliştiren ekonomici olmuştur.